Wypada, żebyśmy powiedzieli trochę o sobie.
Góra
Pierwsza wzmianka o wsi Góra pojawiła się już w 1155 r. w bulli papieża Hadriana IV, która opisywała posiadłości biskupstwa wrocławskiego. Nazwa miejscowości wzięła się stąd, że wówczas leżała na terenie lekko wzniesionym.W drugiej połowie XIII wieku w niedalekiej odległości od wsi zaczęła się tworzyć osada typu miejskiego. Lokacji Góry na prawie niemieckim dokonał książę Henryk III głogowski. Ponieważ dokument lokacyjny zaginął, przypuszcza się, że nastąpiło to w 1288 lub 1289 r. Wówczas wieś Górę poczęto nazywać Starą Górą. Rozwój miasta postępował bardzo szybko, gdyż w ciągu niewielu lat wykupiono od księcia szereg przywilejów: prawo targowe, handel solą i mennicę (poświadczona już w 1300 r.); bito tu kwartniki i halerze. W 1304 r. istniała rada miejska z burmistrzem i rajcami. W 1310 książę Henryk wydał w Głogowie dokument precyzujący terytorium okręgu miejskiego, które miały w Górze swój targ i sąd.
W 1319 r. Góra przeszła we władanie linii ścinawskiej Piastów śląskich, pod koniec XIV w. – Piastów cieszyńskich, a w 1506 r. – ręce czeskie.
W drugiej połowie XV stulecia nawiedziły Górę dwa wielkie pożary. Pierwszy całkowicie spopielił miasto. Drugi ponownie zniszczył świeżo odbudowane budynki, w tym kościół św. Katarzyny. Prawdopodobnie po drugim pożarze mieszczanie przystąpili do budowy gotyckiego ratusza. Jego wieża zachowała się jako dzwonnica wzniesionego później w tym miejscu zboru ewangelickiego. Ten ślad ratusza zniknął bezpowrotnie w 1966 r., kiedy to zbór rozebrano do fundamentów, a w jego miejsce powstał skwer.
O zamożności Góry stanowiło sukiennictwo. Nabrało także dużego znaczenia młynarstwo wiatrakowe. Podstawowym czynnikiem warunkującym pomyślny rozwój gospodarczy było dogodne położenie geograficzne – tuż przy granicy z Polską – co pozwalało na bardzo korzystną wymianę handlową. W drugiej połowie XVI i w początkach XVII w. miasto przeżyło największy w swych dziejach rozkwit. O czym świadczy m.in. to, że z lat 1618-1621 pochodzą trzy zachowane druki muzyczne, pochodzące z miejscowej drukarni. Wydane zostały w kilku w osobnych księgach głosowych. Ich autorem był muzyk miejski Paweł Schäffer.
Przed wojną trzydziestoletnią Góra liczyła 5000 mieszkańców i posiadała 699 domów. Stawiało to ją w rzędzie śląskich miast średniej wielkości. Wojna trzydziestoletnia przerwała ten rozwój. Obrządek luterański znalazł tu wielu wyznawców, toteż przymusowa rekatolicyzacja spowodowała, że z Góry i jej okolic wywędrowało 4000 protestantów, którzy się osiedlili się w granicach państwa polskiego.
Na przełomie XVII i XVIII w. dzięki staraniom proboszcza Aleksego Abara wzdłuż alei prowadzącej z miasta do kościoła Bożego Ciała (wówczas Zielona Droga; obecnie ul. Zielona) zbudowano 10 kaplic ze scenami Męki Pańskiej. A na początku XVIII w. powstają „Święte Schody”. Dobudowano je w formie kaplicy do kościoła Bożego Ciała od północy. Wzorowane na rzymskich znajdujących się w kaplicy papieskiej.
Schody górowskie liczyły 28 stopni i były przeznaczone do chodzenia na kolanach, na co wskazują nisko umieszczone poręcze przy bocznych ścianach. Schody prowadziły do kaplicy Bożego Grobu. Był on w Górze interpretowany jako grób św. Aleksa, patrona fundatora „Świętych schodów”, co wyróżnia Kalwarię górowską. Prawdopodobnie był to pomysł proboszcza Abara. Był on synem górowskiego sukiennika, studiował w Pradze, przez kilka lat był kanonikiem na Węgrzech.
W wyniku wojny w latach 1740-1742 Góra wraz z innymi miastami śląskimi przeszła pod panowanie pruskie. W czasie wojny siedmioletniej doznało największej w swej historii klęski żywiołowej. W 1759 r. wojska rosyjskie podpaliło miasto. Dopiero po 25 latach odbudowa dobiegła końca. Zabudowano nawet puste place, które pozostały po wojnie trzydziestoletniej.
Na przełomie XVIII i XIX stulecia położenie gospodarcze Góry zaczęło się zmieniać. Zmalała rola sukienników. Wpływ na to miał z jednej strony rozwój przemysłu tekstylnego, z drugiej – protekcjonizm władz rosyjskich. Główną rolę zaczęło odgrywać młynarstwo i handel artykułami żywnościowymi.
W 1885 r. Górę połączono linią kolejową z Bojanowem (w następnych latach z innymi miastami). W pobliżu stacji kolejowej wzniesiono największy zakład przemysłowy Góry – cukrownię (1889 r.). W tym czasie powstały także inne korzystające z rolniczego zaplecza – mleczarnia (1882 r.), młyn parowy z piekarnią (1892 r.), rzeźnia (1892 r.).
Po I wojnie światowej powstanie granicy niemiecko-polskiej podkopało egzystencję ekonomiczną Góry. Spadła ona w okresie międzywojennym do rzędu miast prowincjonalnych.
W 1919 r. północno-wschodnia część ówczesnego powiatu górowskiego (Jabłonna, Kaczkowo, Rojęczyn, Trzebosz) zostały przyznane Polsce, gdyż tam najliczniej występowała ludność polska.
W wyniku przegranej przez Niemcy II wojny światowej Góra i powiat górowski wraz z całym Dolnym Śląskiem weszły w skład państwa polskiego.
5 maja 1945 r. August Herbst wraz z ok. 20 osobami udał się z Trzebnicy, gdzie się formowała administracja polska dla woj. wrocławskiego, do Góry Śląskiej w celu utworzenia administracji lokalnej i przejęciu miasta i powiatu dla Polski.
4 maja 1945 r. przybyła do Góry Śląskiej trzyosobowa grupka celem zorganizowania placówki PUR’u. 6 maja 1945 r. utworzono Inspektorat Osadnictwa PUR’u, a na jego czele stanął jako inspektor osadnictwa L. Lutostański, oraz Punkt Etapowy PUR’u, jego kierownikiem został W. Dowgajło. 20 maja punkt etapowy uruchomił kuchnię dla osiedleńców. Już 5 maja nadszedł pierwszy transport przesiedleńców z Prużany, a potem w odstępach kilkudniowych nadchodziły transporty ze Stołpc, Złoczowa i Nowej Wilejki. Terytorium powiatu górowskiego (wówczas obwodu nr 4) zostało zasiedlone przede wszystkim przez Polaków z ziem zagrabionych przez Związek Sowiecki.
26 maja 1945 r. przybył transport przesiedleńców ze wschodu, wśród nich Janina Horbowska-Zaranek z Wileńszczyzny. Widząc, że w ówczesnych warunkach dzieci często pozostawały bez opieki, postanowiła się nimi zająć. Zwróciła się w tej sprawie do starostwa i od A. Herbsta otrzymała zaświadczenie datowane 15 czerwca 1945 r., upoważniające ją do zorganizowania i uruchomienia przedszkola. W ten sposób powstało pierwsze przedszkole na Dolnym Śląsku, które funkcjonuje do dziś.
Obecnie (2014 r.) na terenie Góry sieć przedszkolna składa się z dwu przedszkoli prowadzonych przez gminę Góra i dwu przedszkoli niepublicznych.
W roku szkolnym 1945/46 w Górze Śląskiej istniała jedna szkoła podstawowa – Publiczna Szkoła Powszechna III stopnia. Mieściła się ona w dwu nieszkolnych budynkach – w byłym banku rolnym przy ul. Bojowników o Wolność i Demokrację 5 i byłym sierocińcu niemieckim przy obecnej ul. Podwale.
Rok szkolny 1946/47 poprzedziły zmiany organizacyjne – z jedynej szkoły podstawowej w Górze utworzono dwie – nr 1 i nr 2. „Jedynka” zajmowała budynek przy ul. Spółdzielczej; chodzi tu o obiekt obecnej SP nr 3 przy ul. Poznańskiej. „Dwójka” mieściła się w budynku przy ul. Szkolnej. Dwie szkoły podstawowe funkcjonowały w Górze do początku roku szkolnego 1949/50, wtedy je połączono.
Nowy rok szkolny 1954/55 przyniósł kolejne zmiany. Budynek przy ul. Dzierżyńskiego 2 (obecnie ul. Poznańska) wrócił we władanie szkolnictwa podstawowego. Utworzono tam szkołę podstawową nr 3 w wyniku podziału szkoły podstawowej nr 2. 6 stycznia 1966 r. otwarto szkołę podstawową nr 1 przy ul. Konopnickiej.
Od roku szkolnego 1999/2000 zaczęły powstawać gimnazja – w gmina Góra dwa, w związku z tym uległa likwidacji SP nr 2. Gimnazjum nr 1 mieści się w budynku dotychczasowej szkoły podstawowej nr 2; gimnazjum nr 2 usytuowano w nowo wybudowanym budynku obok szkoły podstawowej nr 3. Obecnie na terenie Góry funkcjonują dwie szkoły podstawowe i dwa gimnazja.
17 września 1945 r. nastąpiła inauguracja roku szkolnego Państwowego Gimnazjum i Liceum w Górze; funkcje dyrektora sprawował Edward Machniewicz. Pierwsza matura odbyła się w 1948 r. 1 września 1948 r. przekształcono ją w jedenastoletnią szkołą (szkoła podstawowa i liceum). Po przeszło 11 latach rozpoczęto likwidację klas szkoły podstawowej. W efekcie tych przekształceń w 1965 r. ta placówka oświatowa przyjęła nazwę Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza. W latach 1979-1993 współtworzyła wraz SP nr 2 Zespół Szkół Ogólnokształcących. Ten mariaż trwa do czasu przejęcia szkolnictwa podstawowego przez gminę .
Przez krótko funkcjonowała tez szkoła zawodowa – od 1949 do 1953 r. Dopiero z dniem 1 września 1961 r. Kuratorium Okręgu Szkolnego we Wrocławiu powołało Technikum Ekonomiczne o specjalności ogólnoekonomicznej i Zasadniczą Szkołę Handlową o specjalności sprzedawca. Szkoła ta nie posiadał własnego budynku, zajęcia odbywały się więc po południu w pomieszczeniach LO. Wiosną 1965 r. doszło do pierwszej matury w dziejach szkoły.
Od 1 września 1975 r. powstał się Zespół Szkół Zawodowych. W 1979 r. uzyskał własny budynek z 16 pracowniami, pełnowymiarowa salę gimnastyczną, bibliotekę z czytelnią, gabinet lekarski i stomatologiczny wraz z innymi pomieszczeniami. Wówczas też gen. Sylwester Kaliski stał się jego patronem. Od roku szkolnego 2002/2003 Zespół Szkół Zawodowych przekształcono w Zespół Szkół.
31 grudnia 1946 r. na terenie powiatu górowskiego funkcjonowało 14 zakładów przemysłowych i zatrudniały 611 pracowników, a 31 grudnia 1949 – 40 (z 913); liczby te nie dotyczą rzemiosła. Wśród tych liczb kryły się zakłady ważne dla mieszkańców Góry, z których niektóre są czynne do dziś.
Cukrownia wielokrotnie zajmowała pierwsze miejsce we współzawodnictwie międzyzakładowym (1960, 1963, 1971, 1979). W latach 1988-1990 wybudowano silos do przechowywania 15 tys. ton cukru. Każdy wjeżdżający do Góry od strony Leszna widzi tę budowlę sięgającą 48 metrów. Cukrownia funkcjonowała do 2006 r. Wówczas niemiecki właściciel zaprzestał wytwarzania cukru i ograniczył jej działalność do magazynowania cukru w silosie.
Na przełomie lat 60. i 70. powstał zakład „Mera-Elmot” (później jako „Mera-Elwro”). Wytwarzał on szafy sterownicze dla przemysłu cukrowniczego, drukarki, przekształtniki i oprawy kolejowe. W 1991 r. zaczął funkcjonować jako samodzielny Zakład Elektro-Automatyki „Elmech”. Produkował metalowe szafy ubraniowe i warsztatowe, stoły warsztatowe, wózki warsztatowe, regały metalowe, metalowe kasety narzędziowe, oświetleniowe stateczniki elektroniczne, przetworniki pomiarowe automatyki przemysłowej. Znajdował się w złej kondycji, nawet prywatyzacja mu nie pomogła. Obecnie nie istnieje.
Do większych zakładów na terenie Góry należą: młyn, tartak i mleczarnia.
Transformacja systemu gospodarczego w Polsce w kierunku gospodarki rynkowej zapoczątkowana w końcu 1989 r. przyniosła zasadnicze zmiany sytuacji na rynku pracy. Zniknęły niedobory siły roboczej i nadwyżki popytu na siłę roboczą, które występowały w okresie gospodarki centralnie planowanej, pojawiły się natomiast zjawiska jawnego bezrobocia i nadwyżki podaży siły roboczej. Zmiany te nastąpiły w całym kraju, ale z niejednakowym nasileniem. Bezrobocie szczególnie dotknęło nasz rejon górowski.
9 czerwca 1945 r. przystąpiono do oczyszczania budynku poniemieckiego szpitala przy ówczesnej ul. Szpitalnej 8 (obecnie Hirszfelda). 20 czerwca prace porządkowe zakończone i przyjęto pierwszego pacjenta. Od 7 października 1945 r. rozpoczął funkcjonowanie ośrodek zdrowia. 17 grudnia 2013 r. powiat sprzedał szpital górowski Polskiemu Centrum Zdrowia ww Wrocławiu. Zgodnie z decyzją nowego właściciela placówka ta funkcjonuje jako Polskie Centrum Zdrowia Góra Śląska sp. z o.o.
Najpierw powstała prywatna biblioteka przy księgarni „Kultura”. Rozpoczęła ona swą działalność już 15 września 1945 r. z 140 książkami. W dniach od 1 do 3 maja 1946 r. obchodzono „Święto Oświaty”, które przyniosło dzięki ofiarności społeczeństwa dochód w wysokości 51.613 zł. Postanowiono przeznaczyć go częściowo na biblioteki szkolne, częściowo na założenie Powiatowej Biblioteki Powszechnej, która została otwarta 24 listopada 1946 r. W swoich dziejach biblioteka publiczna w Górze przenosiła się kilkakrotnie, by 29 września 1973 r. osiąść na stałe w specjalnie dla niej wybudowanym budynku przy ul. Mickiewicza 1A. Obecnie funkcjonuje jako Biblioteka Miejska z filiami w Chróścinie, Czerninie i Górze.
N początku lat 50. w budynku poniemieckiej hali sportowej powstał Powiatowy Dom Kultury (obecnie Dom Kultury). Już w 1955 r. zawiązał się zespół pieśni i tańca, który w 1958 r. zajął 3. miejsce w Ogólnopolskim Przeglądzie Zespołów Tanecznych w Warszawie. Przez ok.20 lat działała kapela ludowa. Opracowała ona ok. 800 pieśni i przyśpiewek z pogranicza Dolnego Śląska i Wielkopolski. Wysoki poziom kapeli znalazł swe potwierdzenie w nagraniach dla rozgłośni wrocławskiej Polskiego Radia i występach telewizyjnych. W latach 1970-1980 koncertowała kapela podwórkowa „Walcmany”. Wielokrotnie występowała w kraju i za granicą, zdobywając liczne nagrody. W 1961 r. Józef Lesiak założył koło fotoamatorów. W połowie lat 60. z tego koła powstaje Amatorski Klub Filmowy „Profil”. Jego członkowie zdobywali liczne nagrody za swe filmy. Od 1970 r. klub zaczął organizować w Górze przeglądy filmów amatorskich na taśmie 8 mm. Ostatni międzywojewódzki, przegląd odbył się w 1976 r. Przez wiele lat funkcjonowała przy Domu Kultury orkiestra dęta. Sztandarową imprezą Domu Kultury stał się konkurs piosenki lwowskiej i wileńskiej – w 2014 r. odbył się po raz 22.
Po II wojnie światowej w Górze pierwszą mszę św. w języku polskim odprawił 31 maja 1945 r. ks. Zygmunt Pilawski z Bojanowa w Wielkopolsce. Pierwszym górowskim proboszczem został ks. Kazimierz Białowąs. Po nim tę funkcję objął ks. Antoni Chmielewski. Prawdopodobnie to on poświęcił jeden z bocznych ołtarzy Matce Boskiej Ostrobramskiej.
Wówczas na terenie powiatu górowskiego funkcjonowały parafie: Chróścina, Czernina, Góra Śląska, Osetno, Siciny, Wąsosz i Żabin. W 1972 r. powstały dwie nowe parafie: Luboszyce (z podziału parafii Góra Śląska i Żabin) i Sułów Wielki (z podziału parafii Czernina, Góra Śląska i Wąsosz). W 1991 r. utworzono parafię w Żuchlowie, a w 1992 r. – w Kłodzie Wielkiej (obecnie Kłoda Górowska); w tymże 1992 r. parafię w Jemielnie (funkcjonowała od 1957 r.) włączono do dekanatu górowskiego. W 2001 r. powstała parafia w Pobielu.
Najpierw powstała kaplica na os. Kazimierza Wielkiego (ukończona w 1999 r.). Początkowo miała być pod wezwaniem Rozmnożenia Chleba, ale w związku z rozszerzającym się kultem Miłosierdzia Bożego na życzenie ks. kardynała Henryka Gulbinowcza otrzymała za patronkę św. Faustynę. W 2000 r. erygowano parafię św. Faustyny i teren Góry podzielono na dwie parafie – św. Katarzyny i św. Faustyny.
Po II wojnie światowej Góra była siedzibą dekanatu od 1949 do 1962 i od 1972 r., w latach 1962-1972 siedzibą był Wąsosz. W 2002 r. podzielono dekanat górowski na dwa dekanaty: Góra Śląska wschód (z siedzibą w parafii św. Katarzyny; dziekan ks. Henryk Wachowiak) i Góra Śląska zachód (z siedzibą w parafii św. Faustyny; dziekan ks. Arkadiusz Wysokiński).
Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Górze
Miasto Góra powstało później. Lokacji Góry dokonał książę głogowski Henryk III. Dokument lokacyjny zaginął, więc nie można jednoznacznie stwierdzić, kiedy doszło do zalożenia miasta. 18 maja 1288 r. książę odkupił z rąk rycerskich część ziemi wsi Góra, co wskazuje na zamiar utworzenia miasta; w dokumencie z 9 lipca 1289 r. odnotowano wśród świadków wójta i ławników z Góry, co świadczy o istnieniu miasta. Do lokacji doszło więc między 1288 i 1289 r., raczej ze wskazaniem na rok 1289.
Kościół powstał prawdopodobnie wraz z miastem. Wybudowano go w północno-wschodniej części powstającego miasta na niewielkim wzniesieniu przy wałach obronnych. Stanowił on element systemu obronnego miasta. Nie wiadomo jak wyglądał, gdyż pożar, który nawiedził miasto w 1457 r. zniszczył go.
Nie wiemy, dlaczego wybrano jako patronkę kościoła św. Katarzynę Aleksandryjską, a tym samym patronkę miasta. Najstarsza zachowana pieczęć miejska z 1310 r. zawiera orła piastowskiego. Stanowi on symbol podległości miasta władzy książęcej. W kolejnej zachowanej pieczęci pochodzącej z okresu między 1310 a 1326 rokiem i w następnych umieszczono w miejsce orła św. Katarzynę Aleksandryjską.
Początkowo była to światynia filialna w stosunku do kościoła św. Jakuba w Starej Górze, ale wzrost znaczenia miasta spowodował podniesienie jej statusu do rangi kościoła parafialnego, a kościół w Starej Górze stał się filialny. Nastąpiło to w 1322 r. Znaczenie kościoła górowskiego na tyle wzrosło, że w 1335 r. stał się siedzibą archiprezbiteriatu; dzisiaj użylibyśmy słowa dekanat. Był on częścią archidiakonatu głogowskiego. Oprócz niego tworzyły go archiprezbiteriaty w następujących miejscowościach: Bolesławiec, Krośno Odrzańskie, Kożuchów, Głogów, Zielona Góra, Polkowice, Żagań, Ścinawa i Wołów. W średniowieczu w skład archiprezbiteriatu górowskiego wchodziło 20 „miejscowości kościelnych”.
Przy kościele funkcjonowała szkoła. W dokumencie z 1343 r. pojawia się jako świadek rektor szkoły Johann.
W pożarze w 1457 r. nie spalił się całkowicie kościół, bo zachowała się informacja, że zostały zniszczone dzwony, organy i elementy wyposażenia wnętrza, więc prawdopodobnie ocalała część budowli. Wskazuje na to zróżnicowanie grubości murów. O ile w części wieżowej wynosi od 180 do 320 cm, a w wiezy południowej nawet 360 cm, jest to największa grubość; o tyle w dalszej częsci kościoła – od 90 do 110 cm. Ta część świątyni miała największą szansę na przetrwanie ogniowego kataklizmu.
Po pożarze przystapiono do odbudowy. Jaka była kolejność odbudowy? Są dwie wersje. Wg pierwszej najpierw wzniesiono mury zewnętrzne, następnie w środku kościoła wykonano nawy (główną i boczne) i sklepienia, które przykryły wnętrze świątyni. Wg drugiej wersji budowa postępowała od zachodu, czyli od ocalałej części budowli (grube mury) do wschodu. W średniowieczu najczęściej budowano w odwrotnym kieurnku, zaczynając od prezbiterium (części świątyni z ołtarzem, przeznaczonej dla duchownych; inaczej chór), żeby jak najszybciej mogło służyć celom liturgicznym – odprawianiu nabożeństw. Prace postępowąły szybko, bo z 1469 r. pochodzą nadania na rzecz ołtarzy ołtarzy św. Małgorzaty i św. Zygmunta, co może świadczyć choć o częściowym udostępnieniu świątyni wiernym. W 1478 r. wybuchł kolejny pożar, który nie miał tak niszczycielskiego charakteru i nie przerwał budowy.
Prace przy prezbiterium (część kościoła z ołtarzem) zakończono przed 1490 r. W tym roku bowiem biskup wrocławski Jan potwierdził prawo patronatu na kościołem św. Katarzyny.
Nie wiadomo czy kaplice od razu budowano wraz z murami, czy dopiero dostawiono do gotowego korpusu kościoła. Prawdopodobnie jako pierwszy element wieńca kaplic otaczającego prezbiterium wybudowano zakrystię. Możemy jednoznacznie stwierdzić, że kaplice przy prezbiterium zaplanowano w projekcie budowlanym kościoła, o czym świadczą m.in. okna. Są one umieszczono na tyle wysoko, że bez wieńca kaplic ta część świątyni raziłaby nieproporcjonalnością.
Przed 1502 r. dobudowano od południa kaplicę Bożego Ciała, a następnie (między 1508 i 1520 rokiem.) wybudowano dodatkową salkę, która pełniła funkcję biblioteki, a w czasach PRL’u odbywały się tu (i w zakrystii) lekcje religii.
Wielokrotnie w literaturze pojawia się data 1552 jako rok zakończenia budowy górowskiego kościoła. Występowała ona na cegłach elewacji; obecnie jest tylko jedna taka cegła w pobliżu zakrystii. Nie ma jednak związku z zakończeniem prac budowlanych. W zasadniczym zrębie świątynia powstała przed 1500 r. Później prowadzono jeszcze m.in. prace przy wznoszeniu kaplicy Bożego Ciała i salki obok a około 1700 r. wzniesiono kaplicę mariacką. Data ta jest też interpretowana jako mająca związek z traktatem w Pasawie. Budzi wątpliwość, dlaczego uczyniono to na katolickim kościele, który nigdy nie przeszedł we władanie protestantów. Ostatnio pojawiło się jeszcze jedno wytłumaczenie. Miałoby to być graffiti.
Kościół św. Katarzyny budzi wrażenie swą monumentalnością i wielkością. W średniowiecznym mieście kościół parafialny zwykle zajmował do 1% powierzchni miejskiej, w Górze – aż prawie 1,5%. W intencji mieszczan górowskich – fundatorów świątyni – miał być dowodem rangi ich miasta.
Przy kaplicy Bożego Ciała na poczatku XVI w. powstała salka, która pełniła funkcję biblioteki parafialnej. O jej zbiorach – na podstawie danych z II połowy XVII w. – możemy napisać nieco więcej. Górowski księgozbiór był bogaty i liczył ok. 100 książek, podobnej wielkości zbiory były w Jeleniej Górze, ale np. w Głogowie już posiadano tylko od 20 do 49 pozycji, a w Czerninie poniżej 10. Górowska parafia posiadała rękopisy, inkunabuły (nazwa pierwszych druków do 1500 r. włącznie) i wczesne druki, ksiązki z okresu reformacji i piśmiennictwo potrydenckie. W Trydencie w latach 1545-1563 z przerwami odbył się sobór powszechny, który zapoczątkował kontrreformację.
W bibliotekach parafialnych, w tym górowskiej, gromadzono głównie literaturę o treści religijnej. Możemy tu wymienić kilka tytułów: Biblia wydana w Norymberdze w 1483 r., dzieła św. Augustyna (XV-wieczne edycje), dzieła św. Hieronima (wydane w 1533 r. w Bazylei), dzieła św. Tomasza z Akwinu (wydane w 1509 r.), dzieła Erazma z Rotterdamu (wydane w 1515 r. w Bazylei).
Zbiory te służyły duchownym do pracy duszpasterskiej, ale niewykluczone, że również osobom świeckim. Na pewno odegrały pozytywną rolę w rozwoju życia umysłowego Góry.
Cztery książki z 1514 r. pochodzące z kościoła św. Katarzyny znajdują się w zbiorach biblioteki Papieskiego Fakultetu Papieskiego we Wrocławiu. W tym roku zostały umieszczone w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej. Każda osoba mająca dostęp do komputera i internetu może je obejrzeć i, jeśli zna łacinę, przeczytać. Są one o tyle ciekawe, że zawierają liczne rękopiśmienne noty, które nie są jeszcze naukowo opracowane i czekają na swego badacza.
Wówczas funkcję głównego ołtarza pełnił pentaptyk (poliptyk), czyli ołtarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku. Składał się z pięciu części: szafy środkowej i dwu nieruchomych skrzydeł bocznych i dwu skrzydeł ruchomych, zamykających część środkową. Górowski pentaptyk pochodził z 1512 r. Obecnie znajduje się w katedrze poznańskiej. W 1950 r. na mocy porozumienia parafii z Ministerstwem Kultury i Sztuki ołtarz trafił do Poznania, w zamian otrzymano środki finansowe, dzięki którym odnowiono kościół w Górze.
Losy górowskiego pentaptyku opisuje Zbigniew Gryczka w artykule opublikowanym w 1991 r. na łamach „Przeglądu Górowskiego”:
„Ołtarz składa się z 4 częsci, z których trzy tworzą zamkniętą jakby szafę. Za twórcę rzeźb ołtarza uchodzi warsztat Jakuba Banharda. Największa część środkowa przedstawia scenę ukoronowania Najświętszej Marii Panny. Po bokach są postacie świętych, z lewej św. Kunegunda, św. Anna Samotrzeć i św. Klara. U dołu poziomo »Ostatnia Wieczerza«. Po zamknięciu ołtarz zdobi 8 obrazów malowanych olejno sygnownaych nazwiskiem Jon Veh, które przedstawiają sceny z drogi krzyżowej Jezusa Chrystusa.
Konserwacja ołtarza trwała ponad pięć lat. Jesienią 1955 r. umieszczono go w prezbiterium katedry, po czym dokonano końcowej renowacji, która trwała jeszcze kilka miesięcy. W roku 1955 zaprezentował się w katedrze poznańskiej jako monumenatalne dzieło sztuki, zupelnie odpowiadające tak swymi rozmiarami jak i przede wszytskim klimatem artystycznym regotyzowanej świątyni.”
W 1571 r. mieszczanie ufundowali ambonę, obecnie znajdującą się w kościele Bożego Ciała. Fundatorami byli Grzegorz Jaener, Melchior Tirsch i Marcin Bergman. Te nazwiska widnieją na ambonie. Wykonano ją prawdopodobnie w warsztacie stolarskim Franciszka Marquirta ze Zgorzelca. Ambona jest intarsjowana, sporządzona z drewna (dąb, grusza, orzech, jesion, jawor). Przedstawia apostołów takich jak ś.w Jan Ewangelista, św. Piotrem, św. Filip, św. Paweł i św. Jakub Starszy. Nie są oni związani z wezwaniem kościoła, ale zapewne z nastawieniem fundatorów i ich czcią dla tych świętych. W porownaniu z innymi śląskimi amabonami jej wykonanie wykazuje większa finezję (więcej szczegółów, większy artyzm, lepsza jakość).
Od 1526 Góra i Śląsk znalazły się we władaniu austriackich Habsburgów. Prądy reformacyjne docierały po 1528 r., ale dopiero po 1552 r. nastały lepsze warunki do rozwoju reformacji, która zyskała spore poparcie. W tym bowiem roku zwarto traktat w Pasawie (Bawaria) między księciem saskim Maurycym i cesarzem Karolem IV, który przyniósł zaniechanie represji wobec protestantów. Górowski kościół św. Katarzyny prawdopodobnie nie przestał być katolicki, jedynie luteranie mogli w nim odprawiać swe nabożeństwa.
Rekatolicyzacja miasta nastąpiła w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), gdzie najogólniej mówiąc, stronami były katolickie cesarstwo austriackie Habsburgów i protestanci oraz państwa protestanckie. Gdy wojska księcia Lichtensteina zajęły Górę (1628), rada miejska pod przymusem wydała zarządzenie, że ci mieszkańcy, którzy nie zechcą przyjąć wyznania katolickiego, będą musieli opuścić miasto. W 1629 r. protestanci przenieśli się do Leszna (leżące w państwie polskim). Około 4 tys. mieszkańców emigrowało do Leszna a stamtąd do innych miejscowości takich jak Wschowa, Bojanowo, Rawicz, Rydzyna, Zduny, Jutrosin, Zaborowo i Szlichtyngowa. Dzięki wcześniejszym kontaktom handlowym były znane niemieckim mieszkańcom Góry. Z kolei, gdy wojska protestanckie (sasko-szwedzkie) zajęły Górę nastąpiło odwrócenie sytuacji.
Wojna trzydziestoletnia przyniosła tymczasową rekatolicyzację miasta, ale również jego wyludnienie i upadek gospodarczy.
10 października 1759 r. Górę zniszczył pożar wywołany przez Rosjan. Kościół św. Katarzyny jako murowany opierał się płomieniom, więc podpalono jego wnętrze. Część wyposażenia uratowano. 22 października podobny los spotkał Wąsosz.
W latach1740-1741 król pruski Fryderyk II wykorzystując zamieszanie w państwie Habsburgów zdobył Śląsk. Austria nie pogodziła się z utratą swej bogatej prowincji. Próbowała ją bezskutecznie odzyskać. W trzeciej wojnie śląskiej (1756-1763) Austriacy byli sprzymierzeni z Rosją, stąd obecność Rosjan w Górze.
Kozacy podpalili Górę, ale w zniszczeniu miasta mieli swój udział oddziały austriackie, które powstrzymywały mieszczan przed gaszeniem ognia, a Chorwaci, służacy w armii austriackiej, nanieśli słomy i gałęzi do do katolickiej świątyni i spalili jej wnętrze.
Już 16 października nadeszła pierwsza pomoc dla Góry – z Rydzyny, Zaborowa i Leszna. W listopadzie 1759 r. z ambon wezwano o pomoc dla mieszkańców spalonych miast – Nowej Soli, Góry i Wąsosza. Wsparcia udzieliła też administracja pruska. Odbudowując miasto, starano się je zmodernizować poprzez wznoszenie murowanych domów.
Kościół św. Katarzyny oddano do użytku w 1763 r. Odrestaurowano wieże przydając im barokowe hełmy; odbudowano plebanię. Pierwotny budynek plebanii spłonął w 1759 r., obecny pochodzi z 1764 r. W latach 80. ubiegłego stulecia powstał wysiłkiem parafian dom katechetyczny. W marcu 1982 r. rozpoczęto wykopy, a we wrześniu biskup T. Rybak poświęcił budynek. Otrzymał on imię Jana Pawła II. Niedaleko domu katechetycznego w 1995 r. wzniesiono grotę z figurą Matki Boskiej. Już niedawno powstał symboliczny grób ks. Aleksego Abara.
W 1783 r. ustawiono nowy ołtarz poświęcony patronce kościoła – św. Katarzynie. Został tak usytuowany między filarami kościelnym, że jest możliwe jego obejście. Ołtarz wysokości ok. 9 m jest wykonany z drewna, polichromowany, ustawiony na podwyższeniu.
W centralnym miejscu ołatrza znajduje się obraz „Gloryfikacja św. Katarzyny” (inna nazwa „Apoteoza św. Katarzyny”) wykonany przez Jana Henryka Kynasta. Św. Katarzyna Aleksandyrjska była jedną z pierwszych męczenniczek, patronuje uczonym i filozofom. Zginęła umęczona kołem a następnie ścięta mieczem. Była obrończynią Wiary i Prawdy o Chrustusie, jak jak ewangeliści i apoostołowie, których figury zdobią ołtarz.
Nie wiemy, kiedy Jan Henryk Kynast się urodził, prawdopodobnie w latach 20. XVIII w., zmarł zaś w 1793 r. Uprawiał malarstwo ścienne i malarstwo sztalugowe (religijne i portretowe). W 1775 został starszym cechu malarzy wrocławskich. Jest twórcą obrazu „Zmartwychwstanie Chrustusa” w kościele św. św. Piotra i Pawła w Legnicy, obrazów i malowideł ściennych w kaplicy Marii Magdaleny w Henrykowie, obrazów i malodwideł ściennych w Sośnicy, m.in. dekoracji malarskiej kaplicy Świętych Schodów, obrazów „Św. Mateusz” i „Św. Bartłomiej” w katedrze wrocławskiej.
Rzeźby ołtarzowe najprawdopodobniej wykonał Leopold Jaeschke z Wrocławia. Urodził się w Laskach koło Barda przed 1720 r. Jest twórcą ołtarza w kościele ewangelickim w Kluczborku.
17 grudnia 1963 r. doszło do katastrofy budowlanej – zwaliła się ta część świątyni, gdzie znajdowały się organy. Przyczyna tkwiła w głębokim średniowieczu. Okazało się bowiem, że po pożarze Góry z 1457 r. niestarannie dokonano odbudowy: źle oczyszczono cegły i źle powiązano stary i nowy mur.
Odbudowa kościoła po katastrofie w 1963 r. trwała do 1967 r. 26 listopada 1967 r. biskup Bolesław Kominek poświęcił kościół.
W ostatnich dziesięcioleciach wnętrze kościoła św. Katarzyny wzbogaciło się o elementy wyposażenie dokumentujące życie parafii lub parafian.
W kościele znajdują się tablice upamiętniające dwu kapłanów związanych z Górą – ks. Józefa Hawrysza i ks. Henryka Konarskiego. Ks. J. Hawrysz pełnił funkcję proboszcza i dziekana górowskiego w latach 1971-1987. Ks. H. Konarski zaś był wieloletnim katecheta w Szkole Podstawowej nr 2 w Górze, a po wyrzuceniu religii ze szkół – proboszczem parafii w Osetnie z siedzibą w Żuchlowie.
10 lutego 1994 r. z inicjatywy Związku Sybiraków odsłonięto i poświęcono tablicę upamiętniającej deportację ludności polskiej z kresów. 17 września 1994 r. odsłonięto tablicę pamiątkową z wizerunkiem Matki Bożej Sybiraków. Z inicjatywy górowskiej „Solidarności” w 25. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego odsłonięto i poświęcono tablicę z wizerunkiem ks. Jerzego Popiełuszki. 26 grudnia 2007 r. w kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej odsłonięto i poświęcono obraz upamiętniający fakt, że znaczna część mieszkańców Góry pochodziła z Wileńszczyzny.
Mirosław Żłobiński
Pierwodruk: „Św. Katarzyna” 2013 nr 7 s. 14-15, il.; 8 s. 14-15, il.;
2014 nr 1 s. 14-15, il.
Kościół Bożego Ciała
Nie wiadomo, kiedy powstał kościół Bożego Ciała. Wieść ludowa z XVII w. mówiła, że to był dar bogatego Głogowa, co jest mało prawdopodobne. Domniemywano, że fundatorką kościoła była księżna cieszyńska Małgorzata (zmarła w 1480 r.), choć raczej tylko go obdarowała tak jak kościół św. Katarzyny.
Początki kościoła Bożego Ciała należy wiązać z powstaniem szpitala z kaplicą, co miało związek z rozwojem kultu Hostii Świętej. Średniowieczny szpital to bardziej przytułek niż instytucja medyczna. Być może ta świątynia powstała przed 1375 rokiem. W XIV w. Góra już posiadała szpital z kościołem św. Mikołaja, leżący poza bramą głogowską. Pierwsza o nim wzmianka pochodzi z 1359 r. Zapewne więc z drugiej strony miasta – za bramą polską – była usytuowana podobna budowla pełniąca funkcję przytułku.
Pod koniec XV w. kościół Bożego Ciała wymagał naprawy. Ówczesnemu proboszczowi w Rzymie udało się uzyskać odpusty w 1493 r.
Obecny kształt kościół (bez „Świętych Schodów”) uzyskał na początku XVI w. Rok 1538 był datą końcową tej fazy budowy późnogotyckiej świątyni. Powstała ona na miejscu wcześniejszego kościoła.
Reformacja do Góry dotarła w 1528 r. Ewangelicy przejmowali kościoły katolickie i adaptowali do swych potrzeb. Nie wiemy, kiedy zawładnęli kościołem Bożego Ciała (druga połowa XVI w. i pierwsza połowa XVII w.), i nie wiemy, kiedy zwrócili go katolikom.
Ze sprawozdania powizytacyjnego z 1687/88 dowiadujemy się, że kościół był murowany z 11 oknami, nakryty dachem z dachówek, a w drewnianej wieży wisał dzwon. Posadzka ceglana. Strop wspierał się na trzech kolumnach, przy których wisiały: krucyfiks, figura św. Walentego oraz grupa Ukrzyżowania złożona z Chrystusa Ukrzyżowanego, Marii i św. Jana. Znajdowały się trzy murowane ołtarze, z tego prawy poświęcony Matce Boskiej Bolesnej, lewy – św. Jerzemu. Odnotowano, że odbywały się procesje do kościoła, m.in. w niedzielę w czasie oktawy Bożego Ciała. Z kolei w 1722 r. wewnątrz świątyni znajdowały się ołtarze: główny poświęcony Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny, prawy – św. Hieronimowi, lewy – św. Wawrzyńcowi, ponadto ambona i chór bez organów.
W latach 1690-1694 powstało drewniane kolebkowe sklepienie z barokowymi malowidłami (polichromia). Umieszczone tu kompozycje to Arka Przymierza w świątyni Salomona, Ostatnia Wieczerza i najbliżej ołtarza hołd pięciu kontynentów.
W latach 1695-1705 wybudowano „Święte Schody” o 28 stopniach dzięki staraniom Jerzego Aleksa Abara, proboszcza górowskiego w latach 1695-1721. Powstały na wzór rzymskich znajdujących się obecnie w kaplicy papieskiej „Sancta Sanctorum” obok bazyliki św. Jana na Lateranie.
Umieszczenie poręczy wskazuje, że wierni wchodzili na kolanach. Na czternastym stopniu umieszczono niewielki oszklony otwór do przechowywania relikwii. Schody prowadzą do kaplicy przed obraz „Ecce Homo”, nazywany ołtarzem Piłata. Ściany i sklepienia klatki schodowej „Świętych Schodów” pokrywają malowidła ze scenami ze Starego Testamentu nawiązującymi do życia Chrystusa. Ściany kaplicy zawierają obrazy Męki Pańskiej – Biczowanie, Chrystus niosący krzyż, Chrystus przed Kajfaszem, Jezus przygotowywany na śmierć, płaczące kobiety Jerozolimy i uczonych w piśmie, skazujących Chrystusa. Stąd prowadzą w dół schody do komory grobowej.
W średniowieczu rozpowszechnił się zwyczaj naśladowania kaplicy Grobu Świętego w Jerozolimie, następnie – w czasach kontrreformacji. Budowle te składały się z dwu pomieszczeń – kaplicy, a pod nią komory grobowej. Zwieńczone były wieżyczką. Górowska kaplica nawiązuje do tego wzoru, tyle że zamiast grobu Chrystusa utworzono grób św. Aleksego.
O nim można przeczytać w „Legendzie o św. Aleksym”:„Tu pod wschodem leżał,
Każdy nań pomyje, złą wodę lał.
A leżał tu sześćnaćcie lat,
Wszystko cirpiał przez Bog rad […]”
Ksiądz Jerzy Aleksy Abar był synem górowskiego sukiennika, studiował w Pradze i przez kilka lat był kanonikiem na Węgrzech. Być może stamtąd zaczerpnął swój pomysł na powiązanie „Świętych Schodów” z grobem św. Aleksego. Symboliczny grób proboszcza Abara znajduje się w murze okalającym dziedziniec kościoła św. Katarzyny.
Ok. 1722 r. wzniesiono wieżę i zakończono pracę przy polichromii górnej kaplicy.
W tym samym czasie, kiedy budowano „Święte Schody”, wzniesiono na trasie od bramy miejskiej do kościoła 10 stacji ze scenami Męki Pańskiej. Tędy odbywały się uroczyste procesje. Śladem po stacjach Męki Pańskiej jest drewniana figura Chrystusa Frasobliwego (prawdopodobnie z XVII w.), obecnie w kościele Bożego Ciała. Pochodzi ona z pierwszej kaplicy, leżącej niegdyś najbliżej miasta.
Górowska Kalwaria składała się z Drogi Krzyżowej, ze „Świętych Schodów” i grobu Św. Aleksego; w drugiej połowie XVIII w. powstała grupa Ukrzyżowania i ok. 1900 r. obecne kapliczki Drogi Krzyżowej. Tworzone w XVII i XVIII w. Kalwarie, czyli zespoły kaplic upamiętniających Mękę Pańską, miały zastąpić pielgrzymki do Ziemi Świętej.
Do cmentarza przylegał dom pustelnika wybudowany przez parafię. Prawdopodobnie pierwotny obszar cmentarza okalał istniejący do dziś mur ceglany. Mieszkający tu pustelnik (ostatni w latach 80. XIX wieku) opiekował się cmentarzem i kościołem oraz pełnił funkcję grabarza.
Góra leżała w granicach monarchii austriackiej do 1741 r. Wówczas Prusy zdobyły Śląsk. W wojnie siedmioletniej Austria próbowała odzyskać utracone ziemie. Jej sojusznikiem była Rosja. W 1759 r. doszło do największej katastrofy w dziejach Góry. Rosjanie bowiem spalili miasto, a ogień strawił wiele budowli miejskich, w tym poważnie uszkodził kościół parafialny św. Katarzyny. Wówczas kościół Bożego Ciała na czas remontu świątyni parafialnej przejął jej funkcje. Prawdopodobnie tę funkcję pełnił po pożarze w 1457 r. Po zawaleniu się stropu nad chórem w kościele św. Katarzyny w 1963 r. odprawiano tu niedzielne nabożeństwa.
W kościele Bożego Ciała po pożarze miasta spowodowanym przez Rosjan znalazły się uratowane elementy wyposażenia – poliptyk Matki Boskiej, św. Katarzyny i św. Barbary z 1512 r. przypisywany pracowni Jakuba Beinharta oraz intarsjowana ambona z 1571 r. Obecnie poliptyk, czyli wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, znajduje się w katedrze poznańskiej. W 1950 r. zawarto porozumienie między Ministerstwem Kultury i Sztuki a parafią. W zamian za ten cenny zabytek ta ostatnia otrzymała środki na odmalowanie kościoła parafialnego św. Katarzyny.
Ambona ta jest najstarszą z trzech zachowanych intarsjowanych ambon śląskich, wśród nich jest ambona z Osetna z 1622 r. Intarsja jest techniką zdobniczą polegającą na wykładaniu powierzchni drewnianej innymi gatunkami drewna. Na górowskiej ambonie umieszczono pięciu apostołów – św. Piotra, św. Pawła, św. Jana, św. Jakuba i św. Filipa. Została ufundowana przez mieszczan dla kościoła parafialnego. Prawdopodobnie ich nazwiska są wymienione na ambonie, jednym z nich był Gregor Joener, burmistrz Góry w latach 1592 i 1593.
W pobliżu cmentarza i kościoła Bożego Ciała powstał plac zabaw, gdzie co roku urządzano tzw. Górowskie Święto Dzieci. Po raz pierwszy je obchodzono w 1816 r. zarządzone przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma po zwycięstwie nad Napoleonem. W Górze rokrocznie świętowano. Obchody zmieniły charakter, początkowo była to nagroda dla dzieci, następnie przybrały formę święta ludowego wszystkich górowian. Śladem po miejscu do tańczenia jest tzw. patelnia, czyli betonowy podest.
W 1846 r. proboszcz Ferdynand Cogho przeniósł częściowo zniszczone kaplice Drogi Krzyżowej znajdujące się przy alei prowadzącej do kościoła Bożego Ciała na wzgórze z grupą Ukrzyżowania. W miejscach po kapliczkach umieszczono ławki. W 1859 r. Paul Stankiewicz odrestaurował kaplice Drogi Krzyżowej. Ten sam artysta w 1886 r. wykonał polichromię „Świętych Schodów” i odnowil malowidła wzdłuż Świętych Schodów.
Paul Stankiewicz (ur. w 1834 r. w Górze, zm. 1897 r.) w XIX w. był znanym malarzem portretów, wydarzeń historycznych i wnętrz kościelnych.
W latach 70. XIX w. przed główną bramą cmentarza stanął pomnik upamiętniający poległych w wojnie prusko-francuskiej (1870-1871). Z końca XIX w. pochodzi kaplica grobowa z malowidłami Paula Stankiewicza usytuowana w pobliżu kościoła Bożego Ciała.
W latach 80. i 90. XIX w. Góra przeżywała rozwój przemysłu. W 1889 r. w najbliższym sąsiedztwie kościoła i cmentarza powstała cukrownia. Działalność produkcyjna tego zakładu rozsiewała charakterystyczną słodkawą woń, która niejednokrotnie kojarzyła się z wizytami na grobach najbliższych. Obecnie (od 2006 r.) cukrownia nie działa.
Na początku XXI w. zakończono odnawianie kościoła Bożego Ciała. W miejscu grobu św. Aleksego powstał grób Chrystusa. Odnowienie świątyni było zasługą ks. Marka Białego, jego poprzedników i wielu innych osób. Uwieńczeniem tego dzieła była parafialna uroczystość 31 października 2001 r. z udziałem ks. kardynała Henryka Gulbinowicza.
Mirosław Żłobiński
Pierwodruk: „Św. Katarzyna” 2012 nr 2 s. 10-11, il.; nr 3 s. 7, il.
